Isi ihanganye nâibibazo byinshi byâubuzima, ariko zimwe mu ndwara zagaragaye nkâizifite ubukana burenze, ubwandu bwihuse, ndetse nâingaruka ziremereye ku buzima rusange. Izi ndwara ntizishingiye gusa ku kuba zica abantu benshi, ahubwo no ku kuba zitwara igihe kirekire, zigira ingaruka ku buzima bwose, ndetse zibangamira iterambere ryâigihugu.
1. Cancer (Kanseri)
đŹ Ibisobanuro:
Kanseri ni indwara iterwa no gukura kudasanzwe kwâuturemangingo (cellules) tugatera ibibyimba bishobora gukwira mu bindi bice byâumubiri.
đ„ Impamvu Ziyigira mbi:
- Kanseri ya poumon, urwagashya (pancreas), umutwe nâubwonko, ndetse nâiyo mu mura zifite ubushobozi bwo kwica vuba no kutavurwa neza.
- Iragoye kuvurwa neza, cyane iyo yamenyekanye itinze.
- Ubuvuzi bwayo burahenze cyane.
đ Imibare:
- WHO: Abantu barenga 10 miliyoni bapfa buri mwaka bazize kanseri.
- 1 kuri 6 yâimpfu zose ku isi iterwa na kanseri.

2. Cardiovascular Diseases (Indwara zâUmutima nâImitsi yâamaraso)
đ Ibisobanuro:
Zirimo Heart attack (attack yâumutima), Stroke (guturika/kuziba udutsi twâamaraso mu bwonko), nâizindi ndwara zifata umutima nâamaraso.
đ„ Impamvu Ziyigira mbi:
- Ni indwara zica abantu benshi kurusha izindi ku isi.
- Ziza gutunguranye (soudain) kandi ntizigaragaza ibimenyetso kare.
- Zigira ingaruka ku bantu bose, cyane cyane abarengeje imyaka 40.
đ Imibare:
- WHO: 18.6 miliyoni zâimpfu buri mwaka, ni zo ndwara zica abantu benshi ku isi.

3. Lower Respiratory Infections (Indwara zâUbuhumekero Zikomeye)
đ« Ibisobanuro:
Zirimo pneumonia, bronchitis, influenza (grippe ikaze), COVID-19, nâizindi zifata ibihaha.
đ„ Impamvu Ziyigira mbi:
- Zikwira vuba cyane, zifata abana nâabakuze byâumwihariko.
- COVID-19 yerekanye uburyo izo ndwara zishobora guhindura isi yose.
- Ziteza gucika intege, kurwara igihe kirekire, no gupfa vuba.
đ Imibare:
- WHO: 3.9 miliyoni zâimpfu buri mwaka.
- COVID-19 yonyine imaze kwica abantu barenga 7.1 miliyoni kuva yatangira.
4. HIV/AIDS
đ§Ź Ibisobanuro:
Ni virusi iterwa no kwangirika kwâubudahangarwa bwâumubiri, bigatuma umubiri wâumuntu udashobora kwirwanaho.
đ„ Impamvu Ziyigira mbi:
- Nta muti uyivura burundu.
- Itwara ubuzima buhoraho (chronic), igasaba gufata imiti burundu.
- Iracyari ikibazo gikomeye mu bihugu biri mu nzira yâamajyambere
đ Imibare:
- UNAIDS: Abantu 38.4 miliyoni babana na VIH ku isi.
- Buri mwaka, abasaga 630,000 barapfa bazize SIDA

5. Malaria
đŠ Ibisobanuro:
Indwara yandurira ku moskito, iterwa na parasite yitwa Plasmodium, ikinjira mu maraso igatera umuriro ukabije.
đ„ Impamvu Ziyigira mbi:
- Iribasira cyane abana bato nâabagore batwite.
- Ni imwe mu ndwara zihitana benshi muri Afurika.
- Hari aho ihinduka drug-resistant, ntivurwe byoroshye.
đ Imibare:
- WHO: Abantu 249 miliyoni barwaye malaria mu 2022, abagera kuri 608,000 barapfa.
- Afurika ifite 94% byâabapfa bazize malaria.

6. Tuberculosis (Igituntu)
đ· Ibisobanuro:
Indwara yandurira mu bihaha iterwa nâagakoko kitwa Mycobacterium tuberculosis.
đ„ Impamvu Ziyigira mbi:
- Itwara igihe kirekire kuvurwa (amezi 6-12).
- Irandura cyane mu bantu bacumbitse nabi cyangwa badafite ubuvuzi.
- Hari ubwoko bukunze kwanga imiti (drug-resistant TB).
đ Imibare:
- WHO: Abantu 10.6 miliyoni barwaye TB mu 2022.
- 1.3 miliyoni bapfuye bazize igituntu muri uwo mwaka

7. Diabetes (Diyabete)
đŹ Ibisobanuro:
Ni indwara iterwa nâuko umubiri utabasha gucunga neza isukari iri mu maraso. Hariho ubwoko bwa 1, 2 nâubwa diyabete iterwa no gutwita (gestational).
đ„ Impamvu Ziyigira mbi:
- Itera indwara nyinshi zindi: umutima, impyiko, imitsi, nâindwara zâamaso.
- Niba idagenzuwe neza, ishobora gutera ubumuga cyangwa urupfu.
đ Imibare:
- WHO: Abantu 537 miliyoni babana na diyabete ku isi.
- Buri mwaka, 4.2 miliyoni barapfa bazize ingaruka zayo.

8. Chronic Kidney Disease (Indwara zâImpyiko)
đŹ Ibisobanuro:
Ni indwara iterwa no gusaza cyangwa kwangirika kwâimpyiko buhoraho, bigatuma zitagikora neza.
đ„ Impamvu Ziyigira mbi:
- Iragenda buhoro, ntiyigaragaza vuba.
- Ikenera hemodialysis cyangwa kubagwa impyiko.
- Ubuvuzi bwayo burahenze cyane.
đ Imibare:
- Abantu barenga 850 miliyoni ku isi bafite impyiko zangiritse.
- Ni imwe mu ndwara 10 zica abantu benshi ku isi.

đ§Ÿ Umwanzuro
Isi ihanganye nâindwara mbi zitandukanye, ariko izifite ingufu zâubwandu, uburemere bwâubuzima, ubushobozi bwo guteza ubumuga nâurupfu, ni zo zihabwa agaciro gakomeye mu nzego zâubuzima. Indwara zâumutima, kanseri, stroke, malaria, SIDA nâizindi zagaragaye nkâizifite ubushobozi bwo guhindura ubuzima bwa muntu, kugabanya ubukungu, no guhungabanya iterambere.
Kwita ku kwirinda, gusuzuma hakiri kare, no kugera ku buvuzi bwizewe ni ngombwa kurusha ikindi mu rugamba rwo kurwanya indwara mbi ku isi.